જો તમે કોઈ શિશુને સતત તણાવ વાળા પરીયાવારણમાં (stressful environment) ઉછેરો, તો તમે નોધી શકશો કે તેનો શારીરિક વિકાસ ધીમી ગતિએ થઇ રહ્યયો છે. આનું કારણ શું? તો આપણે આગળના લેખોમાં વાંચ્યું એમ વૃદ્ધિને લગતા હોર્મોન્સના (hormones) સ્ત્રાવ માં ઘટાડો, ગ્લુકો-કોર્ટીકોઈડ(glucocorticoids) જેવા તણાવ ને લગતા હોર્મોન્સમાં વધારો, અને તણાવનું નિયમન કરતા સ્વસંચાલિત ચેતા તંત્રની (sympathetic nervous system) પ્રક્રિયા ને કારણે શારીરિક વિકાસની ગતિ ધીમી પડતી હોય છે. ઉપરાંત બ્લડ-પ્રેશરમાં વધારો અને શરીરમાં ઉર્જાનું અસંતુલિત વિતરણ પણ તેમાં ભાગ ભજવે છે, જેમ કે પાચનતંત્ર ને બદલે સ્નાયુઓ ને વધારે ઉર્જા પહોચાડવામાં આવે તો પાચનતંત્ર નબળું પડતું જાય છે અને બાળકને વિકાસ માટે જરૂરી પોષક તત્વો પૂરતા પ્રમાણમાં નથી મળતા.
શિશુના વિકાસ પર તણાવની અસર નજીવી બાબત નથી. દાખલા તરીકે, તણાવ ને કારણે જોવા મળતો વામનવાદ (બાળકની લંબાઈ માં વધારો ના થવો, stress dwarfism) વિશ્વના બધાજ દેશોમાં જોવા મળે છે. આ બાળકોને બીજા કોઈ રોગ અથવા કુપોષણથી પણ નથી પીડાતા, પણ માત્ર સતત તણાવ વાળા પર્યાવરણને કારણે તેના વિકાસમાં અસર પહોચે છે. તેમના લોહીમાં વૃદ્ધિને લગતા હોર્મોન્સ (growth hormones)ની ઉણફ આ બાળકોમાં જોવા મળતું એક સામાન્ય લક્ષણ હોય છે. ઉપરાંત જો આ બાળકોની સારવાર માટે જરૂરી હોર્મોન્સ પુરા પાડવામાં આવે તો પણ તેમના વિકાસ માં વધારો નથી થતો કારણ કે શરીરમાં વિકાસને લગતી પ્રણાલીમાં ખુબ મોટી અસર થઇ હોય છે. આવા બાળકો વિષે વધારે માહિતી મેળવતા જાણ થાય છે કે તે અતીશય માનસિક તણાવ માંથી પસાર થયા હોય છે. એક સારી વાત એ છે કે જો આ બાળકો ને એક નવા સ્વસ્થ પર્યાવરણ માં અને કાળજી સાથે રાખવામાં અને ઉછેરવામાં આવે તો તેમનો શારીરિક અને માનસિક વિકાસ સામાન્ય ઝડપે નોડી શકાય છે. આ વાત દર્શાવે છે કે બાળકના ઉછેર માં તણાવ કેવી રીતે એક અવરોધ રૂપી પરિબળ સાબિત થાય છે, અને એ પણ કે બાળકો પાસે આ તણાવ નો સામનો કરવાની અને તેની અસર માંથી ફરી તંદુરસ્ત થવા માટેની નોંધપાત્ર ક્ષમતા ધરાવે છે.
ઉત્તર અમેરિકાની મિયામી-યુનિવર્સીટી (Miami University) ના મનોવિજ્ઞાનીક ટીફની ફિલ્ડ (Tiffany Field) એ એક નોધપાત્ર સારવાર નો પ્રયોગ કર્યો હતો. તેમણે નોધ્યું હતું કે દર્દીની સારવારમાં અધુનીકીકરણ અને યાંત્રીકરણ ના કારણે અનેક મર્યાદાઓ સર્જાઈ હતી. જેમાની એક વાત એ હતી કે હોસ્પિટલમાં નવજાત બાળકોની સારવાર અને દેખ-રેખ અનેક પ્રકારના યંત્રો દ્વારા કરવામાં આવે છે – જેમાં તે બાળકોને શારીરિક સંપર્કથી દુર રાખવામાં આવે છે. ટીફની ફિલ્ડએ (Tiffany Field) પ્રયોગ કર્યો કે, જ્યારે પણ કોઈ નવજાત શિશુની દેખ-રેખ થતી હોય, તે દરમ્યાન તેઓ દિવસમાં ત્રણ વખત પોતે શિશુ પાસે જતા અને તે શિશુ સાથે નાની-અમથી વાત કરતા, જરા માલીશ કરતા અને થોડું રમતા. આ પ્રક્રિયાને કારણે તેમણે નોધ્યું કે જે બાળકોને શારીરિક સંપર્ક આપવામાં આવે છે, તે બાળકો ના વિકાસમાં ૫૦% વધારો જોવા મળે છે. ઉપરાંત આ બાળકો વધારે જાગૃત હોય છે, વધારે સાવચેતી દર્શાવે છે, અને સારવાર માંથી જલ્દી ઘર તરફ પાછા વળે છે. મહિનાઓ બાદ પણ આ બાળકો શારીરિક વિકાસમાં તંદુરસ્તી ધરાવે છે. આપડે હવે જાણીએ છીએ કે તણાવ દરમ્યાન વિકાસ અથવા વૃદ્ધિને લગતા હોર્મોન્સના (growth hormones) સ્ત્રાવ માં ઘટાડો થાય છે. પણ આ હોર્મોન્સ નું કામ શું? આપડે જોયું કે તે બાળકોના શારીરક વિકાસમાં મદદ કરે છે. પણ વ્યસ્ત અને પુખ્ત વ્યક્તિઓ માં આ હોર્મોન્સ કયું કામ કરે છે? તો જવાબ છે કે આ હોર્મોન્સ તમારા હાડકા અને પેશીઓના બંધારણને સ્વસ્થ રાખે છે. જો સતત અથવા નિયમિતપણે કોઈ વ્યક્તિ તણાવ અનુભવતું હોય (chronic stress), તો તેમના હાડકામાં કેલ્શિયમ જમા થવાના દર માં ધટાડો જોવા મળે છે અને પરિણામે તે વ્યક્તિના હાડકા નબળા પડે છે (osteoporosis). આ વાતમાં થી એ શીખવાનું કે અતિશય તણાવના કારણે કોઈ પણ ઉમરના વ્યક્તિ માટે સારી વાત નથી.
- Based on the lectures and books by Dr. Robert M. Sapolsky.
- ડો. રોબર્ટ સાપોલ્સકી ના પુસ્તકો અને લેકચરો આધારિત.
Darshak Bhatt 
One thought on “તણાવ અને શિશુવિકાસ – stress and child development”